Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite) Nedir?

Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite) tanısı ilk kez çocukluk çağında koyulan psikiyatrik bozukluklar arasında sık görülen; dikkati odaklama güçlüğü, konsantrasyon eksikliği, davranışları ve dürtüleri kontrol edememe ve istekleri erteleyememe belirtileriyle ortaya çıkan bir bozukluktur. Birçok başka psikiyatrik/psikolojik bozuklukla, örneğin karşıt olma-karşıt gelme bozukluğu, davranım bozukluğu, depresyon, kaygı bozuklukları, öğrenme bozukluğu ile bir arada görülebilir. Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik (DEAH) tanısının koyulabilmesi için belirtilerin yedi yaşından önceden beri bulunması ve çocuğun sosyal ve akademik yaşamını olumsuz yönde etkileyecek boyutta olması gereklidir. DEAH tanısı alan çocuklar, sıklıkla arkadaş reddi ile karşılaşır. Bu durum dürtüsel ve yıkıcı davranışlarının artması ve kendine güvenlerinin azalması ile sonuçlanır. Tedavi edilmediği takdirde ergenlik ve yetişkinlik dönemlerinde farklılaşarak devam eden, kişinin sosyal ve iş yaşamını olumsuz yönde etkileyerek yaşam kalitesini düşüren bir bozukluktur. DEAH’nin Türkiye’deki görülme sıklığı yapılan çalışmaların yetersizliği nedeniyle tam olarak bilinmemektedir. Ancak, ABD’de okul çağı çocuklarının yaklaşık %3-5’inde DEAH olduğu bilinmektedir. Buna ek olarak, erkeklerde kızlardan 4-8 kat daha fazla görülür.

DEAH’nin üç ayrı alt tipi vardır:

  1. DEAH – Dikkatsizliğin Önde Geldiği Tip: Aşağıdaki dikkatsizlik belirtilerinden altısı (ya da daha fazlası) en az altı ay süreyle uyumsuzluk doğurucu ve gelişim düzeyine göre aykırı derecede sürmüştür:

  • Çoğu zaman dikkatini ayrıntılara veremez ya da okul ödevlerinde, işlerinde ya da diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar.

  • Çoğu zaman üzerine aldığı görevlerde ya da oynadığı etkinliklerde dikkati dağılır.

  • Doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür.

  • Çoğu zaman yönergeleri izlemez ve okul ödevlerini, ufak tefek işler ya da işyerindeki görevlerini tamamlayamaz (karşıt olma bozukluğuna ya da yönergeleri anlayamamaya bağlı değildir).

  • Çoğu zaman üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorluk çeker.

  • Çoğu zaman sürekli mental çabayı gerektiren görevlerden kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya karşı isteksizdir.

  • Çoğu zaman üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder (örn. oyuncaklar, okul ödevleri, kalemler, kitaplar ya da araç-gereçler)

  • Çoğu zaman dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır.

  • Günlük etkinliklerde çoğu zaman unutkandır.

  1. DEAH- Aşırı Hareketlilik ve Dürtüselliğin Önde Geldiği Tip: Aşağıdaki aşırı hareketlilik-dürtüsellik belirtilerinden altısı (ya da daha fazlası) en az altı ay süreyle uyumsuzluk doğurucu ve gelişim düzeyine göre aykırı derecede sürmüştür:

Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite)

  • Çoğu zaman elleri, ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur.

  • Çoğu zaman sınıfta ya da oturması beklenen diğer durumlarda oturduğu yerden kalkar.

  • Çoğu zaman uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durur ya da tırmanır (ergenlerde ya da erişkinlerde öznel huzursuzluk duyguları ile sınırlıdır).

  • Çoğu zaman sakin bir biçimde, boş zamanları geçirme etkinliklerine katılma ya da oyun oynama zorluğu vardır.

  • Çoğu zaman hareket halindedir ya da bir motor tarafından sürülüyormuş gibi davranır.

  • Çoğu zaman çok konuşur.

Dürtüsellik (Impulsivite)

  • Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan cevabını verir.

  • Çoğu zaman sırasını bekleme güçlüğü vardır.

  • Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer (örn. başkalarının konuşmalarına ya da oyunlarına burnunu sokar).

  1. DEAH – Bileşik Tip: Son 6 ay boyunca hem dikkatsizlik hem aşırı hareketlilik-dürtüsellik tanı ölçütlerini karşılıyorsa DEAH – Bileşik Tip tanısı alır.

Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite) Neden Olur?

Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik’in ortaya çıkmasında genetik ve biyolojik faktörler ön plandadır. Örneğin; aile bireylerinden birinde DEAH olması, o kişi için risk faktörü oluşturmaktadır. Ayrıca DEAH tanısı alan kişilerin beyinlerinin frontal (ön) bölgesinde, tanı almayan kişilere göre farklılıklara rastlanmaktadır. Bu şekilde genetik ve/veya biyolojik yatkınlığı olan kişilerde çevresel faktörler, anne-baba ve öğretmen tutumları, yaşanan travmalar ikincil tetikleyiciler olarak kabul edilmektedir.

Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite) Nasıl Tedavi Edilir?

Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik çocuğun yaşamının birçok alanını olumsuz yönde etkileyen bir bozukluk olduğundan bütüncül bir tedavi planı gerektirmektedir. Bu tedavi planı anne-baba-öğretmen rehberliği, psiko-sosyal müdahaleler, uygun bir özel eğitim programından oluşmaktadır. Psikolojik müdahaleler, Dikkat eksikliği ve Aşırı Hareketlilik hakkında aileye, öğretmenlere ve çocuğa verilen psiko-eğitim, ebeveynlerin davranış yönetimi hakkında eğitimi, sınıf içi müdahaleler, sosyal beceri eğitimi, bilişsel-davranışçı terapi ve çocuğun bireysel psikoterapisinden oluşmaktadır.

Yapılan araştırmalar, ilaç tedavisinin DEAH’nin ana belirtilerini gidermekte etkili olduğunu göstermektedir. İlacın etki süresine bağlı olarak bu ilaçları kullanan çocuklar dikkatlerini daha iyi odaklamakta, hareketlerini kontrol etmeyi başarabilmektedir. Ancak ilacı almadıklarında veya o gün için ilacın etkisi geçtiğinde belirtiler geri gelmektedir. Bizler, ilk başta hiçbir zaman ilaç kullanımını tercih etmeyiz. Ancak bazen gerekli durumlarda medikal tedavi yani ilaç kullanımı düşünülebilir. Bir psikiyatrist değerlendirmesinin ardından ilaç kullanımının kazançları ve kayıpları tartışılır. İlaç kullanımında en son karar her zaman aileye bırakılır.